Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքերը Արևմուտք

 Սելջուկ-թուրքերի նախնիներն ապրում էին Չինաստանից հյուսիս ընկած տարածքներում և Միջին Ասիայում: Նրանք զբաղվում էին քոչվորական անասնապահությամբ և տեղից տեղ էին շարժվում իրենց ընտանիքների ու հոտերի հետ միասին: 1047թ. սելջուկ-թուրքերի 20-հազարանոց բանակն առաջին անգամ արշավեց Հայաստան: Այն ներխուժեց Վասպուրական և հասավ մինչև Բասեն գավառ: Ճամապարհին ավերեցին հայկական գավառները և սպանեցին շատ մարդկանց։Հայերը դիմադրություն գրեթե ցույց չտվեցին թշնամուն, ինչը ավելի էր հեշատցնում նրան գործը։ Հայերը բացահայտ զինաթափված էին , Բյուզանդացիներն էլ խուսափեցին ռազմական օգնություն ցուցաբերել ։ 

Սելջուկյան 100-հազարանոց զորքը երկրորդ անգամ Հայաստան ներխուժեց 1048 թվականին։ Այս անգամ սելջուկները կենտրոնացան Բասենի և Կորոն դաշտի վրա, այնուհետև տարածվեցին երկրի բոլոր կողմերը։Նրանք չխնայեցին ոչ ծերերին, և ոչ էլ երեխաներին, ամենուրեք քարուքանդ էին անում ։ Արյան ու հոտ էր գալիս քաղաքից։
Բյուզանդական բանակը սկզբում չփորձեց դուրս գալ նրանց դեմ։ Սելջուկները հարձակվեցին Կարինի մոտ գտնվող վաճառաշահ անպարիսպ Արծն քաղաքի վրա: Նրանք հրկիզեցին ու կործանեցին Արծնը, թալանեցին, բնակչության մեծ մասին գերի վերցրեցին։

Բյուզանդացիները դուրս եկան իրենց թաքստոցներից միայն այն ժամանակ, երբ սելջուկները պատրաստվում էին վերադառնալ Ատրպատական: Իրենց միացնելով հայկական ու վրացական զինուժը բ յուզանդացիները սելջուկների դեմ կռվեցին Բասենում: Սակայն բյուզանդական բանակը ծանր պարտություն կրեց:
Բյուզանդական իշխանությունները հասկացան ինչն էր պատճառը պարտվելու։ Ազգը չէր սիրում իր պետությունըև նրանք իրենց սխալը հասկացան ։ Սկսեցին հայ բնակչությանը սիրաշահելու, հարկերը թեթևացնելու քաղաքականություն վարել: Սակայն հայկական զինուժն այդպես էլ չվերականգնվց։
1054 թվականին սելջուկ-թուրքերի երրորդ արշավանքը Տուղրիլն էր ղեկավարում, ուրը իրենց սուլթանն էր: Թշնամուն համառորեն դիմադրեցին Կարս քաղաքի պաշտպանները: Նրանցից Թաթուլ անունով մի հայ զորական մահացու վիրավորեց Տուղրիլի երիտասարդ ազգականներից մեկին, բայց գերի ընկավ: Թիկնեղ ու հաղթանդամ հայ ռազմիկն իր տեսքով հիացրեց Տուղրիլին, և նա խոստացավ ազատ արձակել Թաթուլին, եթե վիրավոր թուրքը փրկվի մահից: Հպարտ զինվորականը համարձակորեն պատասխանեց, որ եթե հարվածն իրենն է, ապա հակառակորդն անպայման կմեռնի:

Արա գեղեցիկ և Շամիրամ

Արամի մահից հետո Հայաստանի խնամակալությունը անցնում է որդուն՝ Արա Գեղեցիկին։ Այդ ժամանակ Ասորեստանում տակավին թագավորում էր Նինոսը, որը նույնպիսի արքայական շնորհների է արժանացնում Արային, ինչպես նրա հորը՝ Արամին։ Իսկ Նինոսի կինը՝ վավաշոտ և այրասեր Շամիրամը, բազում տարիներ լսած լինելով Արայի անզուգական գեղեցկության մասին, անհուն տարփանքով տենչում էր տեսնել նրան, բայց ամուսնու ահից չէր համարձակվում իր ցանկությունն իրականացնել։

Երբ վախճանվում է Նինոսը, Շամիրամը չի կորցնում պահը, իր տարփանքը համարձակորեն բացահայտելով, պատգամավորներ է առաքում Արա 
Գեղեցիկի մոտ, ճոխ ընծաներով, բազում աղերսանքներով ու պարգևների խոստումով խնդրում է Արային գալ Նինվե, կամ ամուսնանալ իր հետ և բոլորի վրա թագավորել, կամ էլ իր տարփալից ցանկությունը կատարել և մեծամեծ նվերներով ու խաղաղությամբ իր երկիրը վերադառնալ։ Շամիրամի պատգամավորները գալիս են Հայաստան, բայց Արան կտրականապես մերժում է Շամիրամի կամքը կատարել։

Շամիրամը փութով գալիս հասնում է Արայի դաշտը, որ հետագայում նրա անունով կոչվեց Այրարատ։ Այստեղ, ճակատամարտից առաջ, Շամիրամը պատվիրում է իր զորապետներին՝ ամեն կերպ ջանալ կենդանի պահել Արային։ Բայց մարտի ժամանակ Արայի զորքը կոտորվում է, Արան էլ ընկնում է պատերազմի դաշտում Շամիրամի կտրիճներից։

Հաղթությունից հետո Շամիրամ տիկինը ճակատամարտի վայրն է առաքում դիահավաքներին՝ դիակների մեջ փնտրելու իր բաղձալի տարփածուին։ Արային գտնում են մի խումբ քաջամարտիկների մեջ սպանված։ Շամիրամը հրամայում է Արայի դին դնել ապարանքի վերնատանը։ Շամիրամը արձան է կանգնեցնում Արային հարություն տվող աստվածների անունով և նրանց պատվին մեծամեծ զոհեր մատուցում։

Իսրայել Օրի

 Իսրայել Օրին 17֊18րդ դարերի հայ հայտնի ազատագրական գործիչ էր։ Նա առաջին դիվանագետն էր, որ վերանայեց Հայաստանի ազատագրության հասնելու, այդ ժամանակաշրջանում, ավանդական և անհեռանկարային քայլերը: Նրա գործունեությունը հիմնականում կապված է Ռուսաստանի, Ռուսական արքունիքում վարած բանակցությունների հետ: Օրին Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում մնացել է քսան տարի: 1701 թվականի հուլիսի 29ին Ռուսաստանում տված հարցազրույցից է, որ տեղեկանում ենք, որ Հակոբ Ջուղայեցու մահվանից հետո կազմված պատգամավորությունը ցրվում է: Մնում է միայն Իսրայել Օրին։ Նա նավով մեկնում է Վենետիկ: Այնուհետև մեկնում է Ֆրանսիա, որտեղ ծառայում է ֆրանսիական բանակում, մասնակցում է ֆրանսիա-անգլիական պատերազմին, որտեղ և գերի է ընկնում: Անգլիական գերությունից ազատվելով նա բնակություն է հաստատում Գերմանյաի Դյուսելդորֆ քաղաքում , որը այն ժամանակ Պֆալցի իշխանության մայրաքաղաքն էր: Պֆալցի իշխանը այդ ժամանակ Հովհան Վիլհելմն էր։ Դյուսելդորֆում Օրին ապրուստի միջոց գտնելու համար, ինչպես մելիքներն են նշում՝ շատ ստորություններ կրեց: Բանը հասավ նրան, որ նա որոշ ժամանակ վաճառական էր և զբաղվում էր ցորենի և գինու առևտրով: Սյունիքի մելիքները կուրֆյուրստին ուղարկված գրությունում ցանկանալով արդարարցնել Օրիի վաճառականությամբ զբաղվելու քայլը գրում են, որ «նա հարկադրված է եղել ազնվական բարձր դիրքից իջնել մինչև առևտրականի ցածր աստիճանի»: Լեոն գրում է, որ Դյուսելդորֆում Իսրայել Օրին քիչ-քիչ ամրապնդեց իր դիրքերը և հայտնի դարձավ անգամ կուրֆյուրստին: Նա արդեն կարողանում էր Վիլհելմին ներկայացնել Հայաստանում տիրող իրավիճակը: Ասում էր, որ Հայաստանը թե ֆինանսական և թե մարդկային/զինվորական ռեսուրսներ ունի, միայն առաջնորդ չկա, ով կղեկավարի այս շարժումը և հաջողության կհասնի: Առաջնորդի դերը ստանձնելու դիմաց Վիլհելմը պիտի դառնար Հայաստանի թագավոր: Այս առաջարկը, բնականաբար, ձեռնատու էր Վիլհելմին: Այդ շրջանում Ասիայում տիրող քաղաքական իրավիճակը Օրիին ու Վիլհելմին ստիպում էին մտածել, որ Հայաստանը ազատագրելու միտքը կարելի է հեշտությամբ իրագործել: Սակայն հարց է առաջանում, թե ինչու այդքան ազդեցիկ դիրք ձեռք բերած Օրին, ով 12 տարի Ֆրանսիայում ծառայել էր ժամանակների ամենաազդեցիկ թագավոր Լուի ԺԴ-ին, չդիմեց նրան նույն հայոց հարցով: Պրոֆեսոր Հեյգերը ասում էր, որ Օրին շատ էր ուզում դիմել այդ քայլին, խոսել «արև-թագավորի» հետ, սակայն ինչպես երևում է, մի շարք հանգամանքներ գլխավորապես Թուրքիայի արևելքում կատարվելիք դեպքերը)արգելք են հանդիսանում նրա համար: Թուրքական հարցը իր ուժգնությամբ «տեղափոխվեց» Վիեննա, և Լեոպոլդ կայսրն էր, որ այդ ուժը զսպողը, խորտակողն էին հանդիսանում: Արևելքի ճակատագիրը քիչ-քիչն անցնում էր հռովմա-գերմանական կայսրի ձեռքը: Ֆրանսիային և նրա թագավորին մնում էր միայն հետևել իրադարձությունների զարգացմանը:

Անգեղակոթի ժողով

1699 թ-ի ապրիլի չորսին Օրին հասնում է Էջմիածին, այցելում Նահապետ կաթողիկոսին: Այս այցը հիմնավորված էր նրանով, որ Օրիի Արևմուտքին առաջարկած ծրագրում մեծ դեր ուներ հայ ժողովրդի կրոնական կենտրոնը: Սակայն հանդիպում է կաթողիկոսի բացասական վերաբերմունքին, որը ըստ մելիքների գալիս էր նրա անհավատներին նվիրված լինելու, Պարսկաստանի հետ համագործակցելու պատճառներից: Նահապետը համարվում էր, եթե ոչ արդեն կաթոլիկացած, ապա գոնե կաթոլիկության կողմնակից մեկը, ով, ըստ կաթոլիկ գրողների, իր հպատակությունն էր հայտնել Հռոմի Պապին: Այնուհետև նա շտապում է Ղարաբաղ՝ մելիքների մոտ: Երթուղին այսպիսին էր՝ Էջմիածին- Սիսիան- Գանձասար: Վիլհելմին ուղարկած իր նամակներում, նա մանրամասնորեն նկարագրում է իր այցելած գյուղերը: Պատմում է նաև, որ անգամ իր հայրական տանը (Աբրահամյանը Օրիի հայրենի գյուղ է համարում Վայոց Ձորի Մարտիրոս գյուղը, սակայն տեղեկությունը նույնքան անհիմն է, որքան այս հարցի շուրջ մյուս ենթադրությունները), քրոջ ու եղբայրների մետ, չի բացահայտել իր ով լինելը: Դրանով

 

ուզում էր ցույց տալ իր բացարցակ նվիրվածությունը սկսած գործին, մոռանալով, որ իր եղբայրը ևսմելիքներից մեկն էր, ով պիտի մասնակցեր Անգեղակոթում կայանալիք ժողովին և ուշ թե շուտ իմանար իր ով լինելը: Ուրեմն սա պարզապես համարենք չափազանցություն: Մելիաքական դասի մեջ ամենաազդեցիկներից մեկը Մելիք-Սաֆրազն էր, ում և Օրին պատմում է իր ով լինելու և իր հետագա ծրագրերի մասին պայմանով, որ այն, ինչ կպատմի գաղտնիք է: Այսպիսով՝ Օրին Մելիք-Սաֆրազի և էլի մի քանի մելիքների հետ մեկնում է Գանձասար՝Փիլիպոս կաթողիկոսին հանդիպելու: Ինոկենտիոս Պապին ուղարկած գրությունում մելիքները պատմում են, որ իմանալով Փիլիպոսի վերաբերմունքը այսպիսի հարցերին, նրանք խորհուրդ տվեցին Օրիին մինչև վերջ չբացահայտել ծրագիրը: Սակայն Օրին առաջարկեց լռել և լսել իրեն: Կաթողիկոսը միանշանակ դրական ընդունեց Վիլհելմի Հայաստանն ազատագրելու ծրագիրը մինչև այն պահը, երբ տեղեկացավ, որ կուրֆյուրստը միառժամանակ պիտի վերահսկի կատարվող աշխատանքը , ֆինանսական միջոցները և այլն: Բանակցությունը վերածվեց դավանաբանական վեճի, Գանձասարը հրաժարվում էր ընդունել կաթոլիկություն: Օրին, իհարկե, սկսեց ապացուցել կաթոլիկության միակ ճշմարիտ կրոնը լինելու փաստը` հին ու նոր կտակարաններից մեջբերումներ արեց և այլն: Վեճը թեժացավ վերածվեց կռվի, մելիքները Օրիին հորդորեցին հեռանալ Գանձասարից: Այս իրադարձությունը միառժամանակ կասկածելի է: Հնարավոր է, որ մելիքները դրանով պարզապես ուզում էին Օրիի անձը գովել, ցույց տալ նրա կազմված ծրադրի և կաթոլիկության հանդեպ նվիրվածությունը: Փաստորեն երկու խոշոր կրոնական կենտրոններն էլ դեմ էին Օրիի ծրագրերին: Սակայն Օրիի հետ Եվրոպա պիտի մեկներ երկրի ներկայացուցիչներից մեկը: Զգուշանալու և Վիլհելմի մոտ կասկածներ չհարուցելու համար մելիքները պնդում էին, որ այդ մեկը պիտի հոգևորական լինի: Ի վերջո Անգեղակոթի մոտ գտնվող Ս. Հակոբ վանքի վանահայր Մինաս վարդապետ Տիգրանյանը Օրիի հետ մեկնելու համաձայնություն տվեց: Ուրեմն՝ այս հարցը լուծված էր: Օրին մելիքների հետ կրկին տեղափոխվեց Անգեղակոթ գյուղ (գյուղի ընտրությունը պայմանավորված է նրանով, որ այն հեռու էր պարսկական իշխանությունների անմիջական հսկողությունից, այսինքն՝ ավելի ապահով էր ու վստահելի), որտեղ տեղի ունեցավ մոտ քսան օր տևած ժողով: Այստեղ քննարկվեցին մի շարք գաղտնի, դիվանագիտական հարցեր: Նշեմ, որ ժողովին մասնակցում էին տասնմեկ հոգի: Կարելի է ասել, որ այս ժողովի ընթացքում կազմված ծրագրով սկիզբ էր դրվում Եվրոպայի հետ բանակցություններին: Այնուամենայնիվ Օրին հասկանում էր, որ պետք չէ միայն Եվրոպայի հետ հույսեր կապել: Ուստի կարողացավ մելիքներին համոզել և նույն հարցով մի խնդրագիր էլ Ռուսաց ցար Պետրոս Մեծին ուղարկել: Խնդրագիր բառը ճիշտ բնորոշում է այդ գրության իմաստը, քանի որ այն կրում էր ավելի շատ խնդրանքի, աղերսանքի բնույթ: Մելիքները խնդրում էին այդ ժամանակներում հզորացող Ռուսաստանից գալ և ազատագրել իրենց հայրենիքը: Ըստ այդ ծրագրի, ստեղծվող Հայաստանի թագավորը պիտի հայ լիներ (պարզ է, որ Իսրայել Օրիին նկատի ունեին), իսկ Ռուսաստանը պիտի միայն հովանավորի դերում հանդես գար: Օգնության դիմաց կար միայն մի խոստում, որը հնազանդությունն էր: Այս խնդրանքը հայերին ձեռնտու էր նրանով, որ բացակայում էր դավանափոխության հարցը: Մյուս կողմից էլ, Եվրոպայի հետ ավելի շատ էր կարելի հույսեր կապել, քանի որ նախ՝ ազատագրության դիմաց «վճարելու էին» և երկրորդ՝ Վիլհելմը որոշակի քայլեր արել էր ազատագրությունն իրագործելու համար: Եվ պարզ է, որ դավանափոխությունն ու Վիլհելմի գահակալությունը մելիքների սրտով չէր, սակայն այստեղ խոսքը գնում է ոչ թե զգացմունքների ու սկզբունքների մասին, այլ քաղաքականության ու քաղաքական շահի:

  

Քերականական աշխատանք

 1։ Արտագրե՛լ՝ ըստ անհրաժեշտության լրացնելով բ, պ կամ փ։

Գաբրիել, սփրթնել, սպրդել, դարպաս, դարբին, շամփուր, երբ,
իբրև, խաբել, խարխափել, Հակոբ, համբերել, ջրարփի, համբույր,
փրփուր, հապճեպ, հափշտակել, հարբել, նուրբ, շաբաթ, որբ, Սերոբ,
ապշել, սուրբ, սրբել, հղպանալ, ուրբաթ, Քերոբ, թփրտալ, աղբանոց,
ցայտաղբյուր, եղբայր, ողբ:

 2. Արտագրե՛լ՝ ըստ անհրաժեշտության լրացնելով գ, կ կամ ք։
Անգամ, ավագ կողպեք, գոք, երգ, զուգել, թագավոր, վարակել,
թարգմանել, կարագ, կարգ, հագնել, հանքափոր, հոգնել, հոգի,
հոգնակի, ձագ, ձիգ, տարերք, ճիգ, ճրագ, մարագ, մարգարե,
մարգարիտ, փեղկ, տրտմաշու, փողկ, նորոգել, շոգ, ոգի, բազրիք,
պատարագ, պարգև, սուք, արտասուք, փակցնել, թաթցնել, ուրաք,
օգնել, Օգեն, վարուցանք, քսուկ, օգուտ։

 3. Արտագրե՛լ՝ ըստ անհրաժեշտության լրացնելով դ, տ կամ թ։

Աղոտք, արդար, արդեն, արդյոք, արդյունք, թփուտ, արդուկ, բարդ, բերդ, բուրդ, դադար, դրդել, երդիկ երդում , զարդ, լաջվարդ, զվարթ, լերդանալ, լյարդ, խնդիր, խորդուբորդ, թուղթ, կարդալ, կենդանի, հաղորդել, պատգարակ, մարդ, նյարդ, սթափվել, թատերական , Նվարդ,

որդ (ճիճու), որթ (խաղողի վազ), որդի, վարդ, Վարդան, վարդապետ,

շքերթ, Վարդգես, վրթովել, օդ, օրիորդ, գնորդ, ժողովուրդ, խրտվիլակ,

ընդամենը, ընդհակառակը, փարթամ, ընդհանուր, ընդունակ, ընդունել, ընդարմանալ։

 

4.Արտագրե՛լ՝ ըստ անհրաժեշտության լրացնելով ձ, ծ կամ ց։
Արձակուրդ, ասացվածք, ընդարձակ, ատաղձգործ, գլուխկոնձի,
համարձակ, բարձ, բարձել, թխվածք, բարձր, խցկել, առանցք, դեղձ,
դարձ, կցկտուր, դեղձ, դեղձանիկ, հանդիպակաց, դերձան,
խուրձ, ձվաձեղ, հանդերձ, հինավուրց, լպրծուն, հարձակվել,
համբարձվել, Համբարցում, փայցաղ, որձ, վարց, ուրց, փորձ, որցւալ,
օձ, օձիք։

5. Արտագրե՛լ՝ ըստ անհրաժեշտության լրացնելով ջ, ճ կամ չ։
Աղջիկ, ամբողջ, թարթիչ աջ, ծխամորճ, առաջ, աճպարար,
գոջի, խոճկոր, առաջին, կոչկել, առաջնորդ, արջ, զիճել, թռչել, թրջել, իջնել, կարկաչել, մեջ, միջև, մեջք, ողջ, մուրճ, ողջույն,
մահճակալ, առողջ, ոջիլ, կաչաղակ, վերջ։